Kullanılabilirlik Testi

Kullanılabilirlik Test Türleri

Kullanılabilirlik testleri süreç içi ve süreç sonu olarak sınıflandırılırlar.

Süreç içi (Formative) testler bir yazılım geliştirme sürecinin ilk başından itibaren, tüm süreç boyunca, belirli aralıklarla ve belirli ölçütlere göre gerçekleştirilir.

Süreç sonu (Summative) testler ise, ürün tamamen oluşturulduktan sonra gerçek hayatta uygulamaya sunulmadan önce yapılan testlerdir.

Süreç İçi Testler

 Süreç içi(formative) testler, hedef ürünün sorunlarını en aza indirmek için, projenin en başından itibaren hayata geçirilebilir. Bu testler projenin ilerleyişine, kaynaklara ve imkânlara göre, mümkün olan en fazla sıklıkla tekrarlanmalıdır. Ne kadar fazla test yapılırsa, sonuçta ortaya çıkacak üründeki sorunlar da o kadar azaltılmış olacaktır. Bu testlerin sistem geliştiriciler tarafından değil, kullanılabilirlik uzmanları ve/veya hedef kitleden seçilmiş örnek bir grup ile yapılması önerilir. Test esnasında kullanıcılara, o ürünün gerçek kullanımına ilişkin en kritik görevler verilmelidir. Bu kapsamda gerçekleşen testlerin sonuçları analiz edilerek problemler ortadan kaldırılır.

Süreç Sonu Testler

 Süreç sonu(summative testler ise, sonuç ürün ortaya çıktıktan sonra yapılır. Bu testler ile ürünün geçerliliği sağlanır ve ardından ürün genel kullanıma sunulur. Eğer süreç içi testler gerçekleştirilmez ya da gereğinden az yapılırsa, geliştirme sürecinde fark edilmeyen tüm sorunlar doğal olarak projenin sonuna kadar taşınır.  Süreç sonu test sırasında ortaya çıkan çok miktarda sorun nedeniyle, ürünün kullanıma girmesi ciddi şekilde gecikecek, eğer ürün yeterince test edilmeden kullanıma girerse, ciddi miktarda kullanıcı memnuniyetsizliği oluşacaktır. Bu nedenle, ürün tasarımında süreç içi ve süreç sonu testlerin her ikisinin de kullanılması önerilmektedir.

Kullanılabilirlik Test Yaklaşımları

 Yukarıda belirtilen özelliklere uygun arayüzlerin geliştirilmesi ve geliştirilmiş arayüzlerin testlerinin yapılması amacıyla kullanılan yaklaşımlar, genellikle “kullanılabilirlik testleri – usability tests” olarak adlandırılırlar. Kullanılabilirlik test yaklaşımlarını dört ana başlık altında toplayabiliriz; tasarım rehberleri kullanımı, sezgisellerin kullanımı (ya da uzman değerlendirmeleri), deneysel yaklaşım ve bir bilişsel teori ya da model yaklaşımı.

Tasarım Rehberleri

 Tasarım rehberleri genellikle, bilişim sistemleri geliştiren büyük firmalar tarafından, kendi ürünlerine ait tasarımlarda uygulanmak üzere hazırlanır (Apple Macintosh Guidelines, IBM Guidelines, Java Programming Style Guidelines gibi). Bu rehberlerin temel amacı, hazırlanan tasarımlarda tutarlılığı ve uyumluluğu sağlamaktır. Ancak, tasarım rehberlerinin yorum ve uygulamayı sadece tasarımcıya bırakması, kullanılabilirlik açısından sakıncalar yaratabilmektedir, ayrıca genellenebilirlikleri kısıtlıdır. Arayüz tasarımı ve testinde takip edilen ikinci ve çok yaygın diğer bir yaklaşım ise arayüzün uzmanlarca değerlendirilmesidir. 



Sezgiseller(Uzman Yaklaşımı)

 Değişik uzman değerlendirmeleri arasında en yaygını, iyi bir arayüz tasarımının sahip olması gereken özellikleri veren sezgisellerin (Heuristics) kullanılmasıdır. Sezgiseller genelde platform (hem donanım ve hem de yazılım olarak) bağımsızdır ve kullanılabilirliği artırmaya yöneliktir. Sezgisel rehberleri, arayüzlerin geliştirilmesi ve değerlendirmesinde yararlı rol oynayabilmekle birlikte çok genel olmaları nedeniyle yoruma açıktır. Ayrıca, analizi yapacak kişinin hem İBE alanında hem de ilgili görev konusunda uzman olması gerekmektedir.

Deneysel Yaklaşım

 Deneysel yaklaşım, gerçek kullanıcıları, gerçek bir arayüzü kullanırken, gerçek görevler ile tercihen gerçek uygulama ortamında test etmeyi ve toplanan verileri analiz ederek tasarımı kullanılabilirlik açısından değerlendirmeyi amaçlar. Kullanılabilirlik testleri, kullanılabilirlik kıstaslarının belirlenmesinin ardından hedef kullanıcı kitlesine uygulanır ve sonuçlar, tasarımın yeniden değerlendirilmesi için birer girdi olarak kullanılır. Kullanılabilirlik testlerinden elde edilen deneysel veriler sayesinde, tasarımın daha kullanılabilir bir hale getirilmesi sağlanır. Çok iyi planlanması ve uygulanması gereken bu testler sonucunda elde edilen veriler, çok dikkatli bir şekilde yorumlanmalıdır. Bu nedenle, bu çalışmaların maliyetleri diğer testlere göre daha yüksektir. 

Model Temelli Yaklaşım

 Gerçekleştirme yöntemi ve uygulama alanı açısından Model temelli kullanılabilirlik testleri, diğer üç yaklaşıma göre daha farklıdır. Bu yaklaşımda, kullanıcıların bilişsel ve fiziksel davranışları modellenmeye çalışılır. Ayrıca, kullanıcı davranışlarının bu modele uyup uymadığı ya da modelin daha hızlı nasıl çalıştırılabileceği gibi konular değerlendirilir (Olson & Olson, 1990).

İnsan Bilgisayar Etkileşimi Laboratuvarları

 Kullanılabilirlik testleri en uygun biçimde İnsan Bilgisayar Etkileşimi araştırmaları için kurulmuş olan laboratuarlarda yapılabilir. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Araştırma ve Uygulama Laboratuarları iki ayrı odadan oluşmaktadır. Kontrol ve Test odaları olarak adlandırılan bu iki oda ses bakımından yalıtılarak dışarıdan gelebilecek ve kullanıcının test sırasında dikkatini dağıtabilecek faktörler en aza indirgenmeye çalışılmıştır. Ayrıca kontrol odasında bulunan araştırmacının test odasında çalışmayı gerçekleştiren kullanıcıyı görebileceği, fakat kullanıcının araştırmacıyı ve kontrol odasını göremeyeceği şekilde tek taraflı ayna ile izole edilmiştir.

 Şekilde test odası ve kontrol odasının şeması görülmektedir. Test odası, deney süresince tek başına olacağı ve yalnızca test edeceği arayüzü kullanacağı bilgisayarın bulunduğu, dışarıdan gelebilecek rahatsız edici faktörlerin ses izolasyonu ve tek taraflı ayna kullanımı ile en aza indirgenmiş bir oda olarak tasarlanmıştır. Kontrol odasında, ekran görüntüsü kullanılabilirlik çalışmalarında sıklıkla kullanılan Morae yazılımı tarafından kaydedilen araştırmacıların deney sırasında kullanımı için bir bilgisayar bulunmaktadır. Ayrıca göz izleme cihazından alınan ikinci bir fare, klavye, ekran çıkışıyla test odasında bulunan bilgisayarın kontrol odasında bulunan araştırmacı tarafından da kontrol edilebilmesi sağlanmaktadır. Bir diğer ekran ise test odasında görüntü alan iki adet kameranın, kullanıcının testi gerçekleştirdiği göz izleme cihazının ekranın ve araştırmacının kullandığı bilgisayarın ekranının görüntülenmesi için kullanılmaktadır. Bu dört ekranın beraber kaydedilmesi dört görüntünün de senkronize bir şekilde kaydedilmesi bakımından önem taşımaktadır.

Cihazlar ve Yazılımlar

İnsan bilgisayar etkileşimi alanında kullanılan cihaz ve yazılımlar:

 Eye Tracking Uygulamaları

• Sürücünün göz hareketleri ve göz bebekleriyle, kurallara uyup uymadığının / sarhoş olup  olmadığının incelenmesi (Toyota- ARGE) 
• Sanal ortamlarda görsel algı analizi 
• Web sayfalarında etkinlik analizi 
• Reklam filmlerinde etkinlik analizi
• Engelliler için bilgisayar kullanımı 
• Tamamen felçlilerde ( konuşma dahil) iletişim çözümleri 

 Eye tracking’ in kullanımından birkaç örnek;

 The EyeCatcher ve The Little Prince EyeCatcher gözün ekranda en çok hangi noktalara odaklanıldığının, sayfanın en çok hangi bölgesine bakıldığının bilgisini verir. Buna göre çeşitli firmaların ürünlerini pazarlamada bir çok fayda sağlamaktadır. Örneğin; Lego Firması insanların özellikle de çocukların lego parçalarına nasıl baktığını inceleyip, daha dikkat çekici ürünler oluşturmak için veri topluyorlardı.

The Reading Assistant 

Bu çalışmanın amacı okuma zorluğu çeken özellikle ilkokul öğrencilerine bu konuda yardımcı olabilecek bir sistem geliştirmekti. Okunması ve anlaşılması zor olan kelimeler, normalden daha uzun sabitlemelere neden olur. GWGazer Reading Assistant, göz hareketlerini takip eden ve kaydedebilen bir sistemle metni sese dönüştüren sistemin bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur. Göz takipçisi kızıl ötesi ışınlar kullanarak gözün hareketlerini izliyor ve ekran üzerinde baktığı noktanın koordinatlarını hesaplıyordu. İlk başta kelime renkleniyor, daha sonra kelimede okunma zorluğu olduğu anlaşılıp seslendiriliyordu. Bu seslendirme işlemi, ses kütüphanesinden ilgili dosyanın alınıp çalıştırılması şeklinde yapılıyordu. Sistem yaşları 10 ila 14 arasında değişen sekiz çocuk üzerinde denenmiştir. Bu çocuklardan dördü, öğrenme zorluğu çektikleri için bu konuda yardım alan çocuklardan seçilmiştir. Yapılan deneyler sonucunda, okuma hızı, doğru okuma, sabitleme süresi gibi birçok kriter test edilmiş ve deneklerin gözle görülür bir ilerleme kaydettikleri saptanmıştır. Tablo 'da deneklerin metni ilk okumaları ve ikinci kez okumaları karşılaştırılıyor ve ölçülen değerler sunuluyor. Amerika'daki 50.000 okulda öğrenme zorluğu çeken tahminen 10 milyon çocuğa yardımcı olmayı hedefleyen bu sistem halen birçok okulda kullanılmaktadır.

Engellilere Yardımcı Olan Uygulamalar

 "Locked-in" sendromu olarak da adlandırılan, göz dışında çevreyle iletişim kuracak organların çalışmaması gibi durumlarda kullanılabilecek en uygun sistemler göz takipçisi sistemleridir. Konuşamayan ve ellerini kullanamayan, ellerini kullanamadığı için yazı yazamayan engelliler gözlerini kullanarak, göz takipçisi sistemlerin bağlı olduğu bilgisayarlar aracılığıyla çevreleri ile iletişim kurabiliyorlar.

 LC Technologies firmasının EyeGaze adlı göz takipçisi sistemleri üzerinde, John L. Sibert ve Mehmet Göktürk tarafından geliştirilen bir uygulama, sadece gözlerini kullanabilen engelli insanların göz hareketleri ile yazı yazmalarını ve yazdıklarının sistem tarafından seslendirilmesini sağlamıştır. EyeGaze sistemi, göz hareketlerinin takibi için, kornea ile gözbebeği etkileşimini (Pupil Center Corneal Reflection, PCCR) kullanır. Bu metodun altında yatan teori, kamera görüntüsünde, korneadan gözbebeğinin merkezine doğru oluşan vektörün, bakışın yönü ile doğrudan ilişkili olduğudur.

Yandaki resimde tekerlekli sandalyeye monte edilmiş bir eye gaze sistemi gösterilmiştir. Böylelikle bacakları felçli olan insanlar bu sistemi tekerlekli sandalyeleriyle yanlarında taşımış oluyor.

eye gaze cihazında kullanılan sanal bir klavye

 Bu sistemde, kalibrasyonun ardından ekrana gelen klavye aracılığıyla kişi yazı yazabilir. Bu yazı yazma esnasında belirlenen sınır değeri aşan bir süre boyunca aynı harfe bakılırsa o harf seçilmiş/ yazılmış olur. Yazmak istediği ifadeyi bitiren kişi, gözünü, yine klavye üzerinde bulunan KONUŞ butonu üzerinde, sınır değeri aşacak bir süre boyunca tuttuğunda, yazılan metin seslendirilmektedir.

 Head- Mouse: Ellerini kullanamayanlar için tasarlanmış bir programdır. Program bir web cam ile çalışıyor. Mouse, baş hareketleriyle kullanılıyor. Ancak kullanımı ‘ eye gaze’ e oranla çok daha zordur.